W podkieleckiej kopalni szukali… śladów morza sprzed milionów lat

Znajdująca się kilka kilometrów od Kielc kopalnia Wiśniówka to nie tylko źródło surowca, ale też wielka gratka dla miłośników geologii. W tym miejscu można bowiem znaleźć ślady… morza sprzed kilkuset milionów lat. Tych właśnie śladów szukali niedawno studenci z Koła Naukowego Geologów „Silesian” z Politechniki Śląskiej.

W Wiśniówce na wyciągnięcie ręki są ślady przemian Ziemi. Góry Świętokrzyskie, na obszarze których położona jest kopalnia, są niskim masywem górskim. W zamierzchłej przeszłości krajobraz wyglądał tu jednak zgoła inaczej. Można się tu przykładowo doszukać śladów falowania w dawnym morzu z okresu kambru (czyli jeszcze na długo przed dinozaurami). Można także próbować odnaleźć ślady po skamieniałościach, a nawet i same skamieniałości różnych zwierząt występujących w tamtym okresie, w tym chociażby trylobitów.

Dużą zaletą Wiśniówki jest także ogromna skala samego wyrobiska.

Kopalnia przyciąga studentów z całego kraju, a nawet zdarza się, że i z zagranicy. We wrześniu ubiegłego roku na wyrobisku Wiśniówka Duża odbyły się ćwiczenia terenowe studentów Akademii Górniczo-Hutniczej z Krakowa oraz Uniwersytetu Przyrodniczego z Wilna.

– Zapoznano studentów z geologią oraz zasadami bezpieczeństwa przy pracach eksploatacyjnych z użyciem środków strzałowych. W tym roku spodziewamy się nie mniejszego zainteresowania wizytami w kopalni – informuje spółka Eurovia, do której należy kopalnia.

Historia Kopalni Wiśniówka

Kopalnia Wiśniówka jest jednym z najstarszych kamieniołomów w Polsce. Rozpoczęcie eksploatacji złóż kwarcytu w Wiśniówce sięga lat 20. XX wieku.

Budowę kamieniołomu „Wiśniówka” zlokalizowano na zachodnim zboczu wzgórza o tej samej nazwie, znajdującym się w Paśmie Masłowskim. Zakład wszedł w skład nowopowstałego przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą Kamieniołomy Państwowe w Zagnańsku.

Po przeprowadzeniu badań geologicznych regionu pod kierunkiem prof. Jana Czarnockiego w roku 1927/1928 podjęto decyzję o budowie kamieniołomu „Duża Wiśniówka”. W związku z nowymi inwestycjami w ramach przedsiębiorstwa Kamieniołomy Państwowe w Zagnańsku powołano odrębną komórkę organizacyjną pod nazwą Rozbudowa Kamieniołomów Państwowych w Zagnańsku, które przystąpiło do organizowania kopalni na Dużej Wiśniówce. Wybudowano wówczas murowany budynek, w którym miały mieścić się biura oraz rozpoczęto budowę drogi dojazdowej do kopalni o długości 2,5 km. Uroczyste poświęcenie kopalni z udziałem przedstawicieli władz miasta i Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach odbyło się 4 grudnia 1932 r. Został wówczas ufundowany sztandar św. Barbary.

Pierwszy okres działalności opierał się na wykorzystaniu siły ludzkich mięśni, gdyż wydobycie w złożu prowadzono ręcznie. Urobek przewożono wozami konnymi, a następnie, po sprowadzeniu pierwszego parowozu, wyprodukowanego w 1924 r. przez Saksońską Fabrykę Hartmanna w Chemnitz, wagonami kolejki wąskotorowej do tłuczkarzy. Wraz z rozwojem przedsiębiorstwa i zwiększającym się zapotrzebowaniem na kruszywa, sprowadzona została kruszarka polowa napędzana lokomobilą czyli przewoźnym zespołem napędowym.

Korzystna sytuacja rynkowa i duże zapotrzebowanie na tłuczeń drogowy i kolejowy pozwoliły w tamtym czasie na zwiększenie wydobycia. Aby zintensyfikować wywóz kruszyw z kamieniołomu podjęto decyzję o wybudowaniu bocznicy normalnotorowej długości 11,5 km, łączącej położone ok. 2,5 km na północ od Wiśniówki kamieniołomy na górze Barcza oraz nowy zakład w Wiśniówce ze stacją w Zagnańsku. W 1927 r. Wydział Drogowy Dyrekcji Kolei Państwowych w Radomiu ogłosił przetarg na wykonanie robót ziemnych, wytyczono wówczas trasę przyszłej linii kolejowej. Budowę rozpoczęto w listopadzie 1929 r. Przy pracach ziemnych wykorzystano istniejącą kolejkę wąskotorową, poruszającą się wzdłuż powstającego torowiska dzięki ułożeniu dodatkowej, trzeciej szyny. Inwestycję, przy której pracowało 500 osób, zakończono w roku 1933.

Wydobycie kamienia w kopalniach na Wiśniówce prowadzono już w 1929 r., ale dopiero w roku 1933 uruchomiono zakład na Wiśniówce Małej. Na Wiśniówce Dużej pełne wydobycie rozpoczęto w roku 1935, co znacznie zwiększyło produkcję, która przekroczyła wówczas 100 tys. ton rocznie, włączając w to wydobycie należącej do przedsiębiorstwa kopalni Barcza. Wzrost eksploatacji i rozwój przedsiębiorstwa wynikał z realizacji rządowego programu inwestycji drogowych, a położenie tutejszych kamieniołomów bliżej centralnej części kraju wpływało na niższy koszt transportu kolejowego do większości odbiorców. Duże znaczenie miała tu również jakość miejscowego surowca, porównywalna z tamtejszymi granitami i bazaltami.

Walcząc z kryzysem gospodarczym, który z początkiem lat 30. XX wieku ogarnął niemal cały świat, Rząd Polski podjął decyzję o przeniesieniu z Zagłębia Dąbrowskiego (Zawiercie, Sosnowiec i Olkusz) w rejon Zagnańska około 2000 ludzi w celu rozbudowy kamieniołomów. Zbiegło się to w czasie z rozpoczęciem eksploatacji wyrobiska „Mała Wiśniówka”. Dyrekcja kamieniołomów stanęła przed problemem zapewnienia swoim nowym pracownikom trwałego miejsca zamieszkania, gdyż do tej pory pomieszkiwali w sąsiednich wioskach. Podjęto więc decyzję o budowie osiedla robotniczego dla pracowników kamieniołomu, a zaprojektował je inż. arch. Aleksander Kodelski, kierownik ministerialnego Biura Budowy Osiedli, znany m.in. z realizacji stacji kolejki górskiej na Kasprowy Wierch. Budowa 17 domków dwurodzinnych bliźniaczych oraz 7 czterorodzinnych o konstrukcji drewnianej trwała od 1936 r. do 1938 r. Ponadto wybudowano także zaplecze biurowo – socjalne i warsztatowe dla zatrudnionych pracowników.

Postępująca mechanizacja zakładu sprawiła, iż dzienny urobek w 1936 r. wynosił 300 m3 kamienia, przy jednoczesnym zatrudnieniu 300 robotników. W roku 1937 ukończona została budowa zakładu na wyrobisku w Dużej Wiśniówce, co znacznie zwiększyło możliwości wydobycia i dalszego przerobu kamienia.

W czerwcu 1938 r. sporządzono plan wytwórni grysów dla Wiśniówki Małej. Autorzy opracowania Historia eksploatacji piaskowców dolnodewońskich na górze Barczy P. Król, B. Kozak, A. Fijałkowska-Mader podają, iż w skład „grysowni” wchodziły: łamacz i granulator, młyn walcowy do powtórnego przemiału grysu na grysik i mączkę oraz smołownia do bitumowania kruszywa. Znaczący wzrost eksploatacji zagnańskich kamieniołomów nastąpił po zakończeniu kryzysu gospodarczego – od poziomu blisko 136 tys. ton w roku gospodarczym 1933/34 do prawie 240 tys. ton w roku 1938/39. Udział Wiśniówki Małej w tym wydobyciu wynosił 131 tys. ton (56%), a Wiśniówki Dużej 63 tys. ton (27%).

Po zakończeniu kampanii wrześniowej w 1939 r. przedsiębiorstwo kontynuowało działalność pod zmienioną przez okupanta nazwą Staatliche Steinbrüche in Zagnańsk. Następnie zagnańskie kamieniołomy weszły w skład przedsiębiorstwa Steinwerke der Galizischen Städte GmbH z siedzibą w Krakowie, funkcjonującego przed wojną jako Kamieniołomy Miast Małopolskich SA w Krakowie. Podczas okupacji kontynuowano produkcję i inwestycje w Wiśniówce Małej i Dużej.

Jak podają autorzy wspomnianego wyżej opracowania Historia eksploatacji piaskowców dolnodewońskich na górze Barczy P. Król, B. Kozak, A. Fijałkowska-Mader, dzienna wydajność wydobycia kamienia w marcu 1941 r. oscylowała na poziomie 170–200 t na Wiśniówce Dużej, a na Wiśniówce Małej 500 ton. W barakach przy kamieniołomach w Wiśniówce mieszkało wówczas łącznie 126 mężczyzn narodowości żydowskiej, jednak w wyniku znacznego ograniczenia zatrudnienia we wrześniu 1941 r. na Wiśniówce Małej pracowało jedynie 16 pracowników w warsztatach mechanicznych, a na Wiśniówce Dużej tylko 4 nocnych dozorców. Łączne wydobycie w 1941 r. w kamieniołomach zagnańskich wyniosło 49 tys. ton.

Od 1941 r. planowana był rozbudowa kopalni Wiśniówka Mała, o czym świadczą zachowane plany: wyrobiska, infrastruktury technicznej i domów mieszkalnych, modernizacji bocznicy kolejowej oraz odwodnienia III poziomu kopalni.

Na krótko przed zakończeniem wojny zakłady przejęła niemiecka firma Basalt Werke AG, która nie skupiała się na wydobyciu, a w zasadzie tylko na wywozie majątku kamieniołomów w postaci maszyn i urządzeń technicznych do Niemiec.

Źródło: 
Eurovia
Urząd Gminy Masłów
"Historia eksploatacji piaskowców dolnodewońskich na górze Barczy" / maslow.pl